Historia Ziemi Opoczyńskiej stanowi integralną część polskich dziejów narodowych. Jest równie bogata i ciekawa, często związana z nazwiskami sławnych Polaków. Historia powiatu opoczyńskiego sięga średniowiecza. W XII wieku tereny obecnego powiatu wchodziły w skład dwóch ziem: Skrzyńskiej i Żarnowskiej, które posiadały status kasztelani. W połowie XIV wieku w miejsce istniejących kasztelani utworzono powiaty. Wówczas to między 1346 – 1368 r. powstał powiat opoczyński, na czele którego stanął starosta. Stolicą ówczesnego powiatu było Opoczno. Miasto, które otrzymało prawa miejskie od króla Kazimierza Wielkiego w 1360 roku. W czasie panowania tego władcy przeżywało okres swojej świetności. Natomiast pierwsza wzmianka o wsi targowej Opocza pochodzi z roku 1284.
W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej do około w XVIII wieku powiat opoczyński leżał w granicach województwa sandomierskiego i w końcu XVIII wieku zajmował powierzchnię około 2.455 km2 , zamieszkiwaną przez 37 tysięcy osób.
Traktaty rozbiorowe wcieliły powiat opoczyński w roku 1795 do zaboru austriackiego – cyrkułu koneckiego. Od roku 1807 powiat opoczyński wszedł w granice Księstwa Warszawskiego i należał do departamentu radomskiego. Tę samą przynależność administracyjną zachowano także pod rządami rosyjskimi z tą jednak różnicą, że w roku 1837 zmienioną nazwę departamentu na gubernię.
Od 1815 roku powiat opoczyński znajdował się w zaborze rosyjskim na terenie Królestwa Polskiego. Od 1816 roku w utworzonym po Kongresie Wiedeńskim w Królestwie Polskim wprowadzony został na mocy postanowienia namiestnika z dnia 18 stycznia 1816 roku nowy podział administracyjny. Utworzonych zostało 8 województw, w tym województwo sandomierskie, które obejmowało 4 obwody – radomski, opatowski, opoczyński i sandomierski.
W 1867 roku z powiatu opoczyńskiego wydzielono część południowo - wschodnią – 1.547 km2 , z której utworzono powiat konecki.
W 1867 roku powiat opoczyński liczył 63.435 mieszkańców, w 1884 roku – 87.701 osób i obejmował 1 miasto, 8 osad i 23 gminy. W skład osad wchodziły: Białaczów, Drzewica, Gielniów, Odrzywół, Przysucha, Skrzynno, Sulejów, Żarnów. Natomiast w skład gmin wchodziły: Białaczów, Drzewica, Goździków, Janków, Klwów, Krzczonów, Kuniczki, Machory, Niewierszyn, Opoczno, Ossa, Owczary, Przysucha, Radonia, Rusinów, Skrzyńsko, Studzianna, Stużno, Stworzyce, Topolice, Unewel, Wielka Wola, Zajączków. Pod względem kościelnym powiat stanowił dekanat opoczyński diecezji sandomierskiej i składał się z 29 parafii.
W okresie międzywojennym od 2 sierpnia 1919 roku do 30 marca 1939 roku powiat opoczyński należał do województwa kieleckiego. Natomiast od 1 kwietnia 1939 roku powiat należał do województwa łódzkiego. W tym też okresie obejmował on 1 miasto i 23 gminy: Krzczonów, Stużno, Przysucha, Skrzyńsko, Goździków, Rusinów, Drzewica, Klwów, Ossa, Studzianna, Opoczno, Kuniczki, Unewel, Zajączków, Radonia, Owczary, Niewierszyn, Wielka Wola, Janków, Topolice, Machory, Sworzyce, Białaczów. Najliczniejszymi gminami były gniny Opoczno i Machory. Najmniej liczne to Owczary i Studzianna.
Po wkroczeniu okupanta niemieckiego na terytorium Polski, w początkowym okresie okupacji hitlerowskiej, powiat opoczyński został zlikwidowany i włączony do powiatu Tomaszów Mazowiecki ( Kreis Tomaszów), który wchodził w skład dystryktu radomskiego.
Z chwilą wyzwolenia z okupacji hitlerowskiej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po 17 stycznia 1945 roku powrócono do przedwojennego podziału administracyjnego i powiat opoczyński w byłych granicach został włączony do województwa łódzkiego. Taki stan utrzymał się do 30 czerwca 1950 roku. Od 1 lipca 1950 roku do 30 maja 1975 roku powiat opoczyński znajdował się w województwie kieleckim. W latach 1945 – 1954 powiat opoczyński liczył 22 gminy.
Na skutek reformy podziału administracyjnego wsi i powołania 25 września 1954 roku Gromadzkich Rad Narodowych, zniesione zostały gminy i utworzono 70 Gromadzkich Rad Narodowych.
Z dniem 1 stycznia 1956 roku utworzony został powiat przysuski, do którego przekazano 15 Gromadzkich Rad Narodowych z powiatu opoczyńskiego.
W latach 1957–1967 zniesione zostały najsłabsze gospodarczo gromady i ostatecznie powiat opoczyński liczył 29 gromad i miasto Opoczno. W 1962 roku w skład powiatu wchodziły następujące gromady: Aleksandrów, Białaczów, Błogie Szlacheckie, Brzustów, Bukowiec n/Pilicą, Bukowiec Opoczyński, Dąbrowa n/Czarną, Drzewica , Gawrony, Kamienna Wola, Kraśnica, Kraszków, Libiszów, Marcinków, Mniszków, Myślakowice, Odrzywół, Opoczno, Paradyż, Petrykozy, Podklasztorze, Poświętne, Prymusowa Wola, Radzice, Skórkowice, Sławno, Smardzewice, Straszowa Wola, Szadkowice, Wójcin, Żarnów.
Od 1 stycznia 1973 roku nastąpiły dalsze zmiany w systemie podziału administracyjnego państwa. W miejsce istniejących dotychczasowo gromad utworzono w powiecie opoczyńskim 11 gmin i miasto Opoczno.
9 grudnia 1973 roku przeprowadzona została następna reorganizacja terenowych organów władzy i administracji państwowej. Polegała ona zniesieniu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej jako organu administracji państwowej i utworzeniu stanowiska naczelnika powiatu jako organu wykonawczo - zarządzającego rady narodowej.
1 lipca 1975 roku wprowadzony został dwustopniowy podział administracyjny kraju tj. na jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, miasta i gminy) oraz stopnia wojewódzkiego. Teren byłego powiatu opoczyńskiego podzielono na gminy i włączono do nowo utworzonego województwa piotrkowskiego, z wyjątkiem gminy Drzewica i Odrzywół, które zostały włączone do województwa radomskiego. Z tą też datą powiat opoczyński znika z mapy Polski. Od 1 stycznia 1976 roku i gmiasto Opocznomina Opoczno zostały połączone w jeden organ administracji państwowej pod nazwą miasto i gmina Opoczno.
Na przestrzeni lat wraz ze zmianą granic powiatu opoczyńskiego, zmieniała się też ilość mieszkańców. W poszczególnych latach przedstawiała się następująco:
w 1867 r. - 63.435, w 1909 r. - 133.072, w 1911 r. - 138.500, w 1921 r. - 122.798,
w 1931 r. - 130.500, w 1937 r. - 136.099, w 1939 r. - 136.300.
Powiaty, jakie znamy z przedwojennej historii Polski, a które uległy likwidacji w roku 1975, to nie te same powiaty, które zaistniały na mapie Polski od 1999 roku. 24 lipca 1998 roku Sejm uchwalił ustawę o wprowadzeniu zasadniczego, trójstopniowego podziału terytorialnego państwa na: gminy, powiaty, województwa.
Z dniem 1 stycznia 1999 roku powiat opoczyński stał się jednym z 23 powiatów województwa łódzkiego z siedzibą w Opocznie.
Powiat Opoczyński zaistniał na mapie Polski ponownie,chociaż w zmienionych granicach. Obecnie stanowią go gminy: Białaczów, Drzewica, Mniszków, Opoczno, Paradyż, Poświętne, Sławno i Żarnów. Większość z nich posiada równie długą i bogatą historię jak Opoczno – siedziba Powiatu.
