Żarnów jest gminną miejscowością położoną w powiecie opoczyńskim, wpołudniowo-wschodniej części województwa łódzkiego. W wiekach średnich był miastem dorównującym rangą znaczącym grodom Polski centralnej. Żarnów może się poszczycić wspaniałą historią i jej reliktami. Nazwę swą prawdopodobnie zawdzięcza żarnom – kamieniom żarnowym, wytwarzanym z okolicznego piaskowca, bądź – jak inna hipoteza dowodzi – wypalonemu obszarowi puszczańskiemu (związanemu z gospodarką żarową).
W okresie wczesnopiastowskim Żarnów był siedzibą kasztelanii, która wespół z ośrodkami w Sieradzu, Łęczycy, Spicymierzu, Rozprzy, Rudzie, Małogoszczu i Skrzynnie tworzyła prowincję łęczycką. W 1239 roku tak zwane kasztelanie zapilickie, w tym również i żarnowska, zostały włączone do Księstwa Sandomierskiego, a więc do Małopolski. Fascynująca historię ma ta miejscowość. Toczyli tu boje z Tatarami piastowscy książęta, koncentrował tu swe wojska Władysław Jagiełło zmierzający pod Grunwald, odbywały się tu zjazdy królów i książąt polskich, rezydowali tu też książęcy i królewscy namiestnicy – kasztelani, którzy aż do ostatniego rozbioru Polski pełnili zaszczytne funkcje senatorów Rzeczypospolitej.
W źródłach historycznych Żarnów po raz pierwszy pojawia się w 1065 roku w tzw. falsyfikacie mogileńskim. W bieżącym roku mija 940 lat od pierwszej wzmianki o Żarnowie w źródłach pisanych. Była to wzmianka o prężnie rozwijającym się i wielce znaczącym grodzie w ówczesnym państwie Piastów. Na ten stan musiało zatem pracować kilka pokoleń żarnowian. Należy więc przypuszczać, iż Żarnów może poszczycić się tysiącletnim bądź większym rodowodem. Z dokumentu z roku 1065 dowiadujemy się o przekazaniu przez Bolesława Śmiałego półtrzeciej grzywny rocznego dochodu z miejscowego zamku benedyktynom w Mogilnie. Kolejna wzmianka z 1136 roku poświadcza przynależność Żarnowa do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W 1191 roku arcybiskup Piotr przekazał kościół grodowy wraz z dochodami i dziesięcinami z obszaru kasztelanii kolegiacie NMP w Sandomierzu. W podziale uposażenia między członków kapituły kolegiackiej Żarnów przypadł kantorowi sandomierskiemu.
Prawa miejskie średzkie Żarnów otrzymał ok. 1360 roku od Kazimierza Wielkiego, natomiast prawa magdeburskie nadał mu w 1415 roku król Władysław Jagiełło. Niestety, 1 czerwca 1869 roku odebrano je z rozkazu cara Aleksandra II. Była to kara za udział mieszkańców w Powstaniu Styczniowym przeciwko Rosji. Od 1876 roku Żarnów staje się osadą pod zarządem wójta.
Znaczący gród lokalnej administracji państwowej, jakim w średniowieczu był Żarnów, rozwijał się nad wyraz dynamicznie. Czynnikami sprzyjającymi były polityka protekcyjna władców, lokalizacja przy głównym szlaku handlowym łączącym Wielkopolskę z Rusią, jak również sąsiedztwo z Puszczą Świętokrzyską i Pilicką oraz obszarami rolniczymi. O znaczeniu grodu świadczyć może zjazd możnowładców (3–7 czerwca 1319r.) pod przewodnictwem prymasa Janisława, związany z koronacją na króla Polski Władysława Łokietka.
Już w średniowieczu zaznacza się wyraźny handlowy charakter osady. Po nadaniu Żarnowowi praw miejskich magdeburskich przez Jagiełłę, kolejni królowie polscy nadają miastu przywileje organizowania znanych w Polsce jarmarków. Miasto przeżywa swoisty „boom gospodarczy”, bogaci się i rozwija, wiedzie prym w handlu zbożem, czego udokumentowaniem jest przyjęcie korca żarnowskiego jako jednej z obowiązujących miar sypnych w ówczesnej Rzeczypospolitej. Synowie żarnowskich kupców podejmują naukę w Akademii Krakowskiej, jednej z najznamienitszych uczelni w ówczesnej Europie.
Jednak kres świetności grodu położył najazd szwedzki. 16 września 1655 roku pod Żarnowem doszło do jednej z największych bitew wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku. Wojska koronne w liczbie dwunastu tysięcy stanęły w szranki z dziewięciotysięczną armią Karola X Gustawa, króla Szwecji. Bitwa zakończyła się druzgocącą klęską wojsk polskich. Poległo około 1000 żołnierzy, a znaczną część ocalałych wzięto do niewoli. Po bitwie Jan Kazimierz zaczął wycofywać się w kierunku Śląska.
Ostatecznie kryzys miasta pogłębiły wojna północna oraz epidemie nawiedzające Żarnów w XVIII i XIX wieku. Przebudzenie gospodarcze miasteczka nastąpiło pod koniec XIX wieku wraz z rozwojem Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, w skład którego wchodziły zakłady górnicze z okolic Żarnowa – obszaru bogatego w surowce mineralne: rudy żelaza, piaskowce drobnoziarniste i surowce ilaste (gliny). Te ostatnie, wydobywane już w neolicie do produkcji naczyń glinianych, współcześnie są podstawowym komponentem płytek ceramicznych, z produkcji których słyną okolice Żarnowa. Opoczyńskie płytki ceramiczne są doskonałą wizytówką gospodarczą regionu.
Odwiedzający Żarnów turyści z pewnością nie poczują się rozczarowani. Wciąż panuje tam specyficzny klimat, mówiący o dawnej świetności grodu. Wjeżdżając do miasteczka, widać wspaniałą, romańską świątynię pod wezwaniem świętego Mikołaja. Obecna jej bryła jest doskonałym wyrazem artystycznej harmonijnej myśli budowniczych kilku epok, łączy elementy różnych stylów architektonicznych. Dzisiejsze zachodnie ramię transeptu, czyli nawy poprzecznej, było niegdyś nawą główną romańskiej świątyni, wybudowanej z inicjatywy władcy prawdopodobnie na początku XII wieku. Według jednej z hipotez, wzniósł ją sam Bolesław Krzywousty w roku 1111, jako wotum wdzięczności za zwycięstwo swych wojsk nad Pomorzanami.
Świątynię wybudowano z rodzimego regularnie obrobionego jurajskiego, drobnoziarnistego piaskowca. Jest ona doskonałym przykładem romańskiej architektury sakralnej. Szczególnie interesująca jest dobudowana od zachodu okrągła 18,5–metrowa wieża z unikalną emporą, służącą podczas nabożeństw jako książęca loża. Historycy sztuki oceniają ją jako jedną z najlepiej zachowanych w kraju. Empora wsparta jest na dwóch arkadach, spływających na środkowy filar i przyścienne pilastry, których głowice zdobią motywy roślinne. Interesujące są również motywy demoniczne (lew, zając, gryf) głowic filarów na piętrze empory.
W 1510 roku od wschodu świątynię wydłużono, dobudowując gotyckie, przykryte gwiaździstym sklepieniem prezbiterium – obecnie wschodnie ramię transeptu. Kolejnej zmiany dokonano w 1903 roku, kiedy to od północy powstało prezbiterium, a od południa nawa główna i dwie boczne. Świątynia pierwotnie włączona była w system militarny grodu. Na północ od kościoła znajduje się drugi element założenia obronnego – wczesnośredniowieczne grodzisko, oddzielone niegdyś od wzgórza świątynnego podgrodziem z drewnianą zabudową. Gród okalała głęboka fosa. Grodzisko zwane jest współcześnie Szwedzką Górą, gdyż według przekazów historycznych, ze szczytu (na którym ponoć znajdowały się ruiny „starożytnego” zameczku) król Jan Kazimierz obserwował przebieg bitwy 16 września 1655 roku. Według legendy ów kopiec usypali mieszkańcy Żarnowa na pamiątkę zwycięstwa nad Szwedami podczas obrony Jasnej Góry podczas szwedzkiego „potopu”.
Historia Ziemi Żarnowskiej jest bogata i interesująca, a jej odbiciem są ciekawe zabytki o dużych wartościach artystycznych. Do najbardziej znanych obiektów należy m.in. wspomniane już wcześniej grodzisko wczesnośredniowieczne, XII–wieczny kościół św. Mikołaja w Żarnowie z imponującej wielkości romańską wieżą, XVII–wieczny kościół św. Łukasza w Skórkowicach, XIX–wieczne cmentarze i resztki licznych, wiekowych parków podworskich oraz młynów wodnych.
Na Ziemi Żarnowskiej są również liczne miejsca upamiętnione walką i męczeństwem narodu. I wojna światowa pozostawiła w tutejszym krajobrazie dziesiątki kilometrów okopów i żołnierskie cmentarzyki, o których rzadko kto pamięta. Właśnie tu, w czasie II wojny światowej, toczyły się liczne walki partyzanckie z hitlerowcami, zwłaszcza osławionego bohaterstwem 25 pułku piechoty Armii Krajowej i oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych.
Żarnów jest bardzo ważnym przystankiem na szlakach podróżniczych województwa łódzkiego. Bogactwo obiektów krajoznawczych, zabytkowe obiekty sakralne, interesująca architektura drewniana, lasy obfitujące w grzyby, bliskość rezerwatów przyrody „Jodły Sieleckie” i „Diabla Góra”, urokliwe dorzecze rzeki Czarnej oraz zalew na rzece Wąglanka w miejscowości Miedzna Murowana – mogą sprawić, że wyprawa w malownicze zakątki pogranicza województw łódzkiego i świętokrzyskiego dostarczy wielu niezapomnianych wrażeń.
Starostwo Powiatowe w Opocznie
26-300 Opoczno, ul. Kwiatowa 1a, 044 741 49 00,
sekretarz@opocznopowiat.pl